Việc sử dụng chất điều tiết sinh trưởng để tăng năng suất cây ăn quả là một trong những thành tựu đáng chú ý của khoa học nông nghiệp trong những năm qua. Nhiều kết quả nghiên cứu trong, ngoài nước đã được áp dụng thành công trong điều khiển quá trình ra hoa, đậu quả, góp phần nâng cao năng suất, chất lượng và mang lại hiệu quả kinh tế cao. Trong đó điển hình có thể kể đến:

1. Xử lý ra hoa trái vụ cho cây dứa (Ananas comosus var spanish)

Trước đây, con người đã biết dùng đất đèn để cho dứa ra hoa trái vụ. Chỉ cần một mẩu đất đèn nhỏ (khoảng vài gram) thả vào nõn cây dứa, khi gặp ẩm độ cao thì đất đèn sẽ sản sinh ra khí ethylene có hiệu quả trong kích thích ra hoa. Hiện nay, ethylene được dùng phổ biến ở dạng ethrel (chloroethyl phosphonic acid viết tắt là CEPA). Ethrel là dạng chất lỏng. Ðây là loại chế phẩm hiệu quả, được sử dụng rộng rãi ở nhiều nước trồng dứa trong đó có Việt Nam.

Bình thường ở miền Bắc của Việt Nam, cây dứa chỉ ra hoa một vụ và thu hoạch vào tháng 6-7. Ðể có được vụ dứa thứ hai trong năm, người ta đã dùng đất đèn xử lý cho cây dứa vào tháng 8 để thu quả vào cuối tháng 11 đầu tháng 12, làm tăng giá trị kinh tế cho người dân. Xử lý ethylene thông qua ethrel 0,1%, liều dùng 10ml/cây, bằng cách rót vào nõn hoặc phun đều lên toàn cây, đạt 100% số cây ra hoa sau 6 tuần. Trong khi xử lý bằng đất đèn thì tỷ lệ cây ra hoa chỉ đạt 92%, tuy nhiên trọng lượng trung bình quả dứa đạt cao hơn khi rót trực tiếp ethrel vào nõn dứa. Ngoài ethrel và đất đèn, người ta còn sử dụng α-NAA ở nồng độ 25ppm hoặc 2,4D với nồng độ 5-10ppm để điều khiển sự ra hoa trái vụ của cây dứa, nhờ đó có thể thu hoạch dứa quanh năm. Ethrel đã được sử dụng rộng rãi, ngoài để sản xuất dứa trái vụ còn ứng dụng cho một số cây ăn quả khác như nhãn, xoài, thanh long.

2. Thúc đẩy ra hoa ở  nhãn (Dimocarpus longan Lour.), vải (Litchi chinensis sonn.), xoài (Mangifera indica L.)

 Trước đây, chất điều tiết sinh trưởng α-NAA hay được dùng để kích thích sự ra hoa cho nhãn, vải…. Gần đây, có thêm nhiều loại như paclobutazol, ethrel,... cũng đã được sử dụng phổ biến hơn. Ðể có hoa quả trái vụ (xuất hiện vào dịp Tết nguyên đán), người dân Nam Bộ đã phun ethrel 0,1% vào đầu tháng 8 âm lịch (với nhãn), vào đầu tháng 9 âm lịch (với xoài), sau 30 ngày phun thì mầm hoa sẽ xuất hiện. Phun bổ sung gibberellin ở nồng độ 10-40ppm vào thời kỳ hoa rộ, có khả năng tăng tỷ lệ đậu quả lên 12,5%. Đặc biệt, khi phun phối hợp gibberellin có kết hợp với phân vi lượng thì tỷ lệ đậu quả có thể tăng lên 18,5% và năng suất cuối cùng tăng 16-20% và chất lượng quả được đảm bảo.

Riêng với quả xoài, để thuận lợi cho quá trình thương mại, người ta thường thu hoạch khi quả còn xanh. Trong quá trình vận chuyển, người ta đặt các gói nhỏ đất đèn ở giữa trong các thùng quả xoài để tạo khí ethylene kích thích sự chín. Tuy nhiên, với cách này quả chín không đều, mẫu mã quả không đẹp. Hiệu quả hơn là sau khi vận chuyển, nhúng xoài xanh vào dung dịch ethrel 0,2-0,5%, xoài sẽ chín đồng loạt sau 3-5 ngày, mã quả đẹp, chất lượng quả cao.

3. Xử lý cải thiện năng suất, chất lượng, mẫu mã của thanh long (Hylocereus undatus)

Nhiều năm qua, thanh long là cây trồng có vai trò quan trọng trong nghề làm vườn ở Việt Nam. Giống thanh long ruột trắng của Việt Nam đã được trồng với diện tích tương đối lớn phục vụ cho mục đích thương mại. Việc bổ sung chất điều tiết sinh trưởng thực vật đã có tác động làm tăng năng suất, chất lượng quả. Sử dụng tổ hợp 40 ppm GA3 với 20 ppm α-NAA đã làm tăng độ cứng của thịt quả, chiều dài quả, khối lượng, năng suất quả, cải thiện mẫu mã độ sáng của vỏ quả và làm tăng sức hấp dẫn của người sử dụng.

Ghi chú: 40ppm GA3 + 20ppm α-NAA (A);30 ppm GA3 + 20 ppm α-NAA (B); Đối chứng (C)

Nguồn: Nguyen Trinh Nhat Hang &Tran Thi My Hanh, 2022

Hình 1. Màu vỏ thanh long ruột trắng (Hylocereus undatus) khi xử lý tổ hợp
các chất điều tiết sinh trưởng khác nhau

4. Tăng quá trình ra hoa, đậu quả không hạt của cà chua (Lycopesicon esculentum Mill)

            Ðể làm tăng quá trình đậu quả, tạo quả cà chua không hạt thì chất điều tiết sinh trưởng 2,4-D (2,4-dichlorophenoxyacetic), nồng độ 5-10ppm sử dụng đã cho hiệu quả tốt. Tuy nhiên, chất điều tiết 2,4-D thường tạo ra những biến dị không mong muốn, cũng mang độ độc tính cao nên hiện nay đã không còn được sử dụng trong sản xuất. Để thay thế cho 2,4-D, người ta có thể sử dụng 4-CPA (4-chlorophenoxy acetic acid) ở nồng độ 40-50ppm hoặc NAA (naphthoxyl acetic acid) ở nồng độ 40-60ppm.

Chú thích: Quả cà chua đem xử lý được lấy ở giai đoạn chín sinh lý và bổ sung ethylen (100 ppm) và chất ức chế ethylen là 1-MCP (1-methylcyclopropene) (10 ppm), khoảng thời gian xử lý từ 1- 15 ngày.

Nguồn: Li & cs., 2020

Hình 2. Xử lý ethylen ngoại sinh và 1-MCP lên quá trình chín của quả cà chua 

Bên cạnh đó, chất điều hòa sinh trưởng còn tác động kích thích sự chín của quả rất hiệu quả. Người đã sử dụng ethylen để kích thích sự chín của quả cà chua và xử lý cho quả ở giai đoạn trước hoặc sau khi thu hoạch là hoàn toàn an toàn, không độc hại (Hình 2). Quả cà chua sau khi thu hoạch về để xử lý chín đồng loạt, mã quả đẹp có thể phun hoặc nhúng vào dung dịch ethrel trong thời gian 0,5-4 phút, nồng độ từ 1-4 g/lít. Ngoài ra, người ta có thể phun ethrel ngay khi quả ở trên cây tạo quả chín đồng loạt rất thuận lợi cho việc cơ giới hóa trong thu hoạch. Đặc biệt phun ethrel nồng độ 0,03-0,15%, liều lượng 0,9-1,8 kg/ha, ở giai đoạn có 5-30% số quả đã chuyển sang sắc hồng, giúp quả chín sớm hơn 1-2 tuần, tăng chất lượng cũng như mẫu mã bắt mắt của sản phẩm.

 Để có thể điều khiển được năng suất, chất lượng các sản phẩm từ cây ăn quả bằng các chất điều tiết sinh trưởng nhân tạo hay tự nhiên thì cần có những hiểu biết sâu sắc về các loại chất trên cũng như sinh lý của cây trồng. Trong thời gian không xa chúng ta sẽ thu được các sản phẩm vượt trội từ nông nghiệp, đảm bảo chất lượng, hoàn toàn an toàn và thân thiện với môi trường sống.

Vũ Ngọc Lan - Bộ môn Sinh lý thực vật - Khoa Nông học