Sản xuất nông nghiệp tạo ra lượng lớn phụ phẩm từ trồng trọt và chăn nuôi (Arora & cs., 2023; Nguyễn & cs., 2020). Lượng phụ phẩm nông nghiệp này có thể được chuyển đổi thành các sản phẩm có ích cho sản xuất trồng trọt (phân bón, chất cải tạo đất, chất phòng trừ sâu bệnh hại…) thông qua quá trình ủ trùn (vermicomposting). Ủ trùn là phương pháp có thể sử dụng đa dạng chất thải hữu cơ làm vật liệu ủ như phụ phẩm của sản xuất nông nghiệp (phân gia súc gia cầm, phụ phẩm của trồng trọt, chế biến) hay rác sinh hoạt hữu cơ hộ gia đình. Sử dụng trùn để ủ làm thông khí đống ủ và đẩy nhanh quá trình phân hủy các chất hữu cơ mà không cần thiết phải đảo, trộn đống ủ và không gây mùi hôi thối, khó chịu. Sau khi nguyên liệu hữu cơ đã được phân hủy, xác phân trùn và dịch trùn đều có thể sử dụng cho trồng trọt. Dịch trùn là sản phẩm được tạo ra nhờ nước cuốn theo các chất dinh dưỡng, các chất hữu cơ, vi sinh vật có trong sản phẩm bài tiết, chất nhầy và cơ thể của trùn và chất tích tụ trong phân trùn khi ủ trùn với nguồn hữu cơ (Shaon Kumar Das & cs., 2014; Mipa Industries, 2020). Thành phần và chất lượng của dịch trùn thay đổi tùy thuộc vào nguyên liệu hữu cơ được sử dụng trong quá trình ủ. Dịch trùn bao gồm nhiều thành phần như hormone kích thích sinh trưởng, chất nhầy, enzyme, vitamin, protein, dinh dưỡng đa lượng và vi lượng, vi sinh vật, kháng sinh tự nhiên (Das & cs., 2014; Tripathi & cs., 2005; Nadana & cs., 2020).
Một phương pháp tạo dịch trùn phổ biến là sử dụng thùng nhựa có dung tích từ 15 đến 20 lít và đáy thùng được lắp vòi để thu dịch. Thùng được đổ đầy các lớp liên tiếp khác nhau với lớp nền đầu tiên là sỏi hoặc đá có kích thước 10-15 cm. Tiếp theo là một lớp cát thô (10-15 cm) và cát mịn (5-10 cm). Bên trên là một lớp phân bò đã phân hủy một phần (20-25 cm) và chất thải hữu cơ 40-45 cm. Tất cả các lớp trong thùng chứa được làm ẩm bằng cách phun nước lên trên. Mỗi thùng ủ được thả khoảng 200 con trùn. Tưới khoảng 2 lít nước mỗi ngày vào thùng chứa. Sau 16 đến 20 ngày có thể thu dịch trong thùng. Mỗi ngày có thể thu được khoảng 1-2 lít dịch trùn.
|
 |
| Hệ thống ủ trùn thu dịch (Singh R. K. & Longkumer T. E., 2018) |
Dinh dưỡng và các chất có trong phân trùn và dịch trùn tốt hơn phân bón hóa học và phân hữu cơ thông thường (Idrees & cs., 2021; Iqbal & cs., 2021), vừa là chất kích thích sinh trưởng vừa là chất bảo vệ cho nhiều loại cây trồng (Iqbal & cs., 2021; Kalika-Singh & cs., 2022; Toor & cs., 2023). Phan Hoàng An & cs. (2021) đã báo cáo khi phun bổ sung dịch trùn quế cho cây mồng tơi, cây cải, cây rau muống trồng theo phương pháp truyền thống đã làm tăng năng suất lần lượt 2,58 lần; 2,39 lần và 1,62 lần so với không phun bổ sung dịch trùn. Negi & cs. (2023) báo cáo rằng việc bón dịch trùn cho cây đậu gà đã làm tăng chiều cao cây, số quả trên cây, số hạt trên quả, khối lượng 1.000 hạt, năng suất hạt, năng suất sinh học và lợi nhuận ròng. Akazawa & cs. (2023) ghi nhận rằng bón dịch trùn cho cà chua giúp tăng chiều cao cây, khối lượng cà chua và hàm lượng đường. Naeem & cs. (2025) chỉ ra rằng dịch trùn ủ từ các phụ phẩm nông nghiệp khác nhau làm tăng sinh trưởng, năng suất và chất lượng của cây ngô trồng trong điều kiện giảm sử dụng phân bón hóa học. Ngoài việc ứng dụng làm phân bón cung cấp dinh dưỡng lành mạnh cho cây trồng, dịch trùn còn có thể sử dụng trong ức chế bệnh hại và kiểm soát sâu hại nhờ chứa các hợp chất có hoạt tính kháng khuẩn và chống sâu hại (Kanchan & cs., 2013; Thakur & Sood, 2019; Nadana & cs., 2020). Kết hợp sử dụng phân trùn và dịch trùn (5% hoặc 10%) giảm 24,26% mức độ nhiễm sâu hại trên cây đậu rau so với đối chứng (Mahto & Yadav, 2005). Dịch trùn kết hợp với cám đậu, dầu neem và dịch chiết tỏi có hiệu quả trong việc kiểm soát sâu đục quả trên cây đậu (Nath & Singh, 2015). Phun lá dịch trùn thu từ phân gia súc và chất thải rắn đô thị (MSW) kết hợp với thuốc trừ sâu sinh học từ dầu neem (Azadirachta indica), dịch chiết lá, vỏ cây, cũng như dịch trùn đơn lẻ đã giảm đáng kể (P>0,05) mức độ nhiễm sâu hại trên cây cà chua (Tiwari & Singh, 2016). Dịch trùn dạng lỏng nên được cây trồng tiếp nhận nhanh chóng để ức chế bệnh ở khu vực rễ cây (Sulaiman & Mohamad, 2020). Báo cáo của Akinnuoye-Adelabu & cs. (2019) cho thấy dịch trùn và chất nhầy chiết xuất từ giun đất Eisenia fetida đã ức chế mạnh mẽ sự phát triển của nấm gây bệnh Fusarium graminearum, từ đó ảnh hưởng tốt đến chất lượng và năng suất của lúa mì (Triticum aestivum L.).
Thiều Thị Phong Thu, Khoa Nông học