1. Giá trị của cây hoa hiên

Hoa hiên (Hemerocallis spp.), hay còn được gọi nhiều tên khác là hoa kim châm, hoàng hoa, huyên thảo, kim trâm thái, huyền thảo, lê-lô, lộc thông, phắc chăm. Trong tiếng Anh, tên thường dùng là daylily. Cây có nguồn gốc từ châu Á và hiện nay được trồng rộng rãi trên toàn thế giới. Phân tích thành phần 100g hoa hiên tươi có 19,4g protein, 7,7g carotene, 610mg K, 301mg Ca, 7,7 g chất xơ và các loại vitamin C, B… (Zhao và cs. 2024; Quin và cs. 2022) trong khi đó 100 g hoa hiên khô chứa 60,1g carbohydrate, 14,1g protein, 0,4g chất béo, 463mg Ca, 173mg P, 16,5mg Fe, 4,1mg niacin (vitamin B3), 3,44mg caroten, 0,3mg thiamin, 0,14mg riboflavin.. (Wang và cs, 2024). Hoa hiên được sử dụng làm nguyên liệu trong rất nhiều món ăn ngon như xào, nấu canh, ăn lẩu, làm trà hoa…ở nhiều quốc gia trên thế giới.
Sự đa dạng về hình dáng và màu sắc của các giống hoa hiên Việt Nam 

Trong y học hoa hiên được cho là có vị ngọt, mát, có tác dụng sáng mắt, tăng cường trí não, chống lão hóa, làm giảm đáng kể hàm lượng cholesterol, tăng cường miễn dịch, cải thiện giấc ngủ, chống táo bón, giảm đau, chống viêm, thông ứ và cầm máu… Wang và cs, 2024 đã tổng hợp các kết quả nghiên cứu về dược tính của cây hoa hiên và cho thấy hiên giàu flavonoid và triterpenoid. Sử dụng hoa hiên thường xuyên có lợi cho sức khỏe nhờ khả năng kháng khuẩn và kháng vi-rút, bảo vệ gan, chống trầm cảm, thúc đẩy lưu thông máu và loại bỏ ứ máu, đồng thời ức chế khối u. Hiện nay, rất nhiều sản phẩm được chế biến từ hoa hiên đang được thương mại trên thị trường như các sản phẩm nụ hoa hiên tươi, nụ hoa hiên khô, trà hoa hiên…Hoa hiên được biết là loại hoa không độc với người nhưng trong thành phần của cây có một loại hợp chất chưa xác định có thể gây triệu chứng như đi ngoài hoặc nôn sau khi ăn số lượng lớn hoặc nụ hoa chưa được nấu chín đối với một số người nhạy cảm.

Bên cạnh sử dụng làm thực phẩm hoặc làm thuốc, hoa hiên đóng vai trò quan trọng trong thiết kế cảnh quan do màu hoa đa dạng và rực rỡ, hoa nở nối tiếp nhau tạo hiệu ứng cảnh quan tốt. Trong quá trình chăm sóc, cây hiên ít gặp vấn đề về sâu bệnh và có thời gian trang trí hoa kéo dài, tán lá xanh tốt do vậy có thể sử dụng che phủ đất. Ngoài ra, hệ thống rễ dày đặc cũng làm giảm xói mòn đất, rửa trôi dinh dưỡng và có thể hạn chế sự phát triển của nhiều loài cỏ dại. Tại Mỹ, hoa hiên được coi là loại hoa lưu niên phù hợp nhất cho trang trí cảnh quan đặc biệt tại các khu đất đồi, vùng thiếu nước thậm chí ven biển hoặc nơi khó cắt cỏ do khả năng chịu hạn, sinh trưởng và phát triển tốt ở hầu hết các vùng có điều kiện khắc nghiệt và yêu cầu chăm sóc thấp. 
Bộ rễ hiên dày đặc làm giảm xói mòn đất 

Hoa hiên được sử dụng phổ biến ở các quốc gia gồm:

- Mỹ: Có rất nhiều trang trại trồng và lai tạo hoa hiên ở Mỹ nhưng tập trung nhiều ở các bang như Florida, Michigan, Ohio, California…. Hoa hiên được sử dụng rộng rãi trong công viên, trường học, khu dân cư, đường phố, dải phân cách, phủ đồi…

- Trung Quốc: Đây là quốc gia có diện tích trồng hoa hiên lớn nhất thế giới, tập trung tại các tỉnh như Hồ Nam, Giang Tô, Chiết Giang, Hồ Bắc, Giang Tây, Cam Túc và Nội Mông. Vùng sản xuất Thanh Dương của Cam Túc là vùng sản xuất hoa hiên lớn nhất cả nước và được xuất khẩu sang châu Âu, châu Mỹ, Nhật Bản, Singapore, cũng như Hồng Kông và Ma Cao. Sản phẩm xuất khẩu là nụ hiên khô.

- Đài Loan: vùng núi Hoa Liên nổi tiếng với “thung lũng hoa hiên” phục vụ du lịch, làm thực phẩm và xuất khẩu. Ngoài ra, hiên còn được trồng ở Đài Bắc, Đài Trung chủ yếu phục vụ du lịch.

- Nhật Bản: hoa hiên được trồng ở một số nơi như (Nikko) tỉnh Tochigi, (Kirigamine và Kurumayama) ở tỉnh Nagano và trên quần đảo Koshiki ngoài khơi Kyushu, Okinawa, Hokkaido, Saitama… để làm thuốc, trà và cảnh quan.

- Hàn Quốc: hoa hiên được trồng rải rác ở vùng núi, ngoại ô Seoul vừa để trang trí vừa chế biến món ăn.

- Châu Âu (Anh, Đức, Hà Lan, Pháp): hoa hiên được trồng trong vườn cảnh và công viên đô thị.

- Úc và New Zealand: cây được trồng trong vườn gia đình và quy mô nhỏ.

- Việt Nam: Hoa hiên được trồng nhiều ở Đà Lạt và rải rác ở một số tỉnh miền Bắc với diện tích kiêm tốn để thu hoạch nụ sấy khô làm thuốc và trang trí cảnh quan.
Hoa hiên trồng tại một số nước và Việt Nam 

2. Tiềm năng phát triển hoa hiên tại Việt Nam

Hoa hiên được trồng và sử dụng từ lâu đời tại Việt Nam. Trong những năm vừa qua bộ giống hoa hiên Việt Nam ngày càng đa dạng và phong phú về chủng loại nhờ kết quả nghiên cứu lai tạo của nhóm nghiên cứu Hoa cây cảnh, khoa Nông học, Học viện Nông nghiệp Việt Nam. Qua so sánh, đánh giá thực trạng sử dụng hoa hiên trong đời sống và trang trí cảnh quan ở các nước, hoa hiên Việt Nam có một số lợi thế phát triển sau:

Thứ nhất, nhu cầu thị trường hoa cao: Ngành hoa – cây cảnh trong nước hiện có tốc độ tăng trưởng ổn định, ước tính khoảng 10–15%/năm, phản ánh nhu cầu ngày càng lớn đối với cây trồng trang trí, quà tặng và sử dụng trong các công trình cảnh quan đô thị. Hoa hiên với đặc điểm hoa rực rỡ, dễ trồng và đa dạng giống đặc biệt các giống bản quyền Việt Nam nên hoàn toàn có khả năng đáp nhu cầu thị trường. Ngoài ra, hoa hiên còn được tiêu thụ rộng rãi dưới dạng thực phẩm và đặc sản. Hoa tươi được sử dụng trong nhiều món ăn truyền thống, trong khi hoa khô có giá trị kinh tế cao, từng được thị trường ghi nhận ở mức vài trăm nghìn đồng mỗi kg tùy chất lượng. Các nghiên cứu y học cổ truyền cũng ghi nhận giá trị dược liệu của hoa hiên, mở ra hướng phát triển các sản phẩm như trà, thực phẩm chức năng và chế phẩm hỗ trợ sức khỏe từ hoa hiên.
 Một số giống hoa hiên Việt Nam mới lai tạo

Thứ hai, điều kiện sinh thái phù hợp: Cây hoa hiên là loài có khả năng sinh trưởng và phát triển ở nhiều vùng khí hậu ngoại trừ vùng nhiệt đới. Cây ưa sáng hoàn toàn đến bán phần (ít nhất 6 giờ sáng/ngày), trồng được trên các loại đất từ đất tơi xốp đến đất khô hạn, nghèo dinh dưỡng, từ vùng khí hậu á nhiệt đới đến các vùng khí hậu mát mẻ (như Đà Lạt, Bà Nà, Sa Pa, Tam Đảo, Mộc Châu…). Mùa hoa từ tháng 3 đến tháng 9 tùy vùng và rộ nhất vào cuối tháng 4 – 6 tùy vùng, do đó sản xuất hoa tươi mang tính mùa vụ rõ rệt. Điều này vừa là thách thức trong việc duy trì nguồn cung quanh năm, vừa tạo cơ hội cho phát triển các công nghệ sau thu hoạch như sấy, bảo quản và chế biến để nâng cao giá trị gia tăng.

Thứ ba, góc độ văn hóa – xã hội, hoa hiên gắn với truyền thống ẩm thực ở một số vùng và được coi là nguyên liệu độc đáo cho các món canh, xào, đồng thời hiện diện trong dược điển cổ truyền. Tuy mùa hoa không trùng với dịp Tết Nguyên đán – thời điểm tiêu thụ hoa cảnh lớn nhất – nên khả năng cạnh tranh ở phân khúc “hoa Tết” còn hạn chế. Bù lại, hoa hiên có thể trở thành sản phẩm đặc trưng của mùa hè, kết hợp với các lễ hội địa phương, hoạt động du lịch nông nghiệp và trải nghiệm mùa hoa để gia tăng giá trị thương mại. Các mô hình du lịch trải nghiệm “ngắm hoa – thu hái – chế biến” hoàn toàn có thể phát triển tại những vùng có điều kiện khí hậu phù hợp, từ đó gắn kết sản phẩm hoa hiên với hoạt động quảng bá địa phương.
Hoa hiên trồng ở homestay tại Hà Giang 

Từ các phân tích trên, có thể khẳng định hoa hiên tại Việt Nam rất có tiềm năng phát triển nhờ tính đa dụng, khả năng thích nghi và xu hướng tăng trưởng thị trường hoa – cây cảnh cũng như thực phẩm đặc sản. Để khai thác hiệu quả tiềm năng hoa hiên trong thời gian tới cần đẩy mạnh triển khai trồng giống hoa mới lai tạo tại các vùng sinh thái kết hợp đẩy mạnh nghiên cứu chọn tạo giống và công nghệ chế biến sau thu hoạch. Trong tương lai không xa, hoa hiên sẽ là một trong những loại hoa thảm phổ biến ở nước ta.

Phạm Thị Minh Phượng - Khoa Nông học

 

Tài liệu tham khảo

1. R. Zhao, J. Luo, B. Xu. 2024. Insights into secondary metabolites and health promoting effects of edible flower Hemerocallis citrina Baroni J. Funct.Foods, 116 (2024), Article 106133

2. Wang LX, Wang YH, Chen C, Liu JX, Li T, Li JW, Liu PZ, Xu DB, Shu S, Xiong AS. Advances in research on the main nutritional quality of daylily, an important flower vegetable of Liliaceae. PeerJ. 2024 Aug 7;12:e17802. doi: 10.7717/peerj.17802. PMID: 39131608; PMCID: PMC11316465.

3. X. Qin, L. Zhang, Y. Wen, J. Li, Y. Zhang. 2022. Advances in research on nutritional activities of important functional components of Hemerocallis citrina Baroni Food Res. Dev., 43 (5) (2022), pp. 204-209

4. Y. Liang, X. Wei, R. Ren, X. Zhang, X. Tang, J. Yang, X. Wei, R. Huang, G. Hardiman, Y. Sun, H. Wang. 2023. Study on anti-constipation effects of Hemerocallis citrina Baroni through a novel strategy of network pharmacology screening Int. J. Mol. Sci., 24 (5) (2023), p. 4844