Cây đậu đỗ là nhóm cây trồng hàng năm quan trọng, có giá trị kinh tế và dinh dưỡng cao. Đây là nhóm cây trồng được khai thác để đáp ứng nhu cầu sử dụng dầu thực vật, protein cho người và nguyên liệu thức ăn gia súc. Đây cũng là loại cây trồng có tác dụng tốt trong việc luân/xen canh, cải tạo đất và sử dụng để chuyển đổi cơ cấu cây trồng rất hiệu quả. Sản phẩm của đậu đỗ được sử dụng rất phổ biến trong dân gian và ngày càng được tiêu thụ nhiều hơn khi phát hiện được nhiều vi chất có lợi, tác dụng tốt đến sức khỏe con người và động vật. Trong nhóm cây này, một số cây điển hình được trồng rộng rãi hiện nay là đậu tương, đậu xanh, đậu cove, đậu cowpea…
Ở Việt Nam, nhóm cây đậu đỗ nói trên được trồng từ rất lâu đời, tuy nhiên hiện nay do sự lấn át về hiệu quả kinh tế của cây công nghiệp, cây ăn quả và sự cạnh tranh của các cây lương thực có giá trị khác trong sản xuất nên diện tích và sản lượng của các cây họ đậu ngày càng giảm sút nghiêm trọng. Do vậy, nguyên liệu của những cây trồng này, đặc biệt là đậu tương bị thiếu hụt trầm trọng, hàng năm nước ta phải nhập khẩu nguyên liệu lên đến hàng tỷ đô la để đáp ứng nhu cầu nội tiêu. Nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là do thiếu bộ giống tốt, thích ứng với các vùng sinh thái phục vụ cho nhu cầu sản xuất. Công tác chọn tạo giống chưa được quan tâm chú trọng nên năng suất khá thấp, một số đang bị xói mòn nguồn gen trầm trọng như đậu cowpea.
Trong bối cảnh diễn biến của biến đổi khí hậu phức tạp hiện nay, phát triển đậu đỗ của nước ta còn nhiều thách thức và khó khăn như: sản xuất nhỏ lẻ, chưa tập trung; chủ yếu sản xuất thủ công nên sản phẩm chưa mang tính hàng hóa cao, chất lượng không đồng đều; giá thành sản phẩm cao nên hiệu quả kinh tế sản xuất đậu đỗ chưa cạnh tranh được với một số sản phẩm nông nghiệp khác ở một số vùng nhất định nên chưa thuyết phục được người dân chuyển đổi cơ cấu cây trồng.
Để thực hiện phát triển đậu đỗ trên quy mô rộng lớn, trước hết cần phải mở rộng đầu tư nghiên cứu về giống, biện pháp kỹ thuật canh tác tổng hợp (đặc biệt là cơ giới hóa) nhằm nâng cao năng suất và hiệu quả kinh tế; Cần phải quy hoạch vùng trồng cụ thể, chú trọng thâm canh và mở rộng diện tích những vùng có năng suất cao, diện tích lớn như ĐBSCL và Tây Nguyên, nâng cao năng suất và mở rộng diện tích ở ĐBSH, Đông Bắc và Tây Bắc; Phải tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, khoa học kỹ thuật cho các vùng trọng điểm để phát huy tối đa năng suất và hiệu quả kinh tế.
Trước những hạn chế còn tồn tại và định hướng phát triển trong thời gian tới, với mục tiêu chọn tạo giống mới phục vụ sản xuất thực tiễn, nhóm nghiên cứu gồm: TS. Nguyễn Thanh Tuấn, TS. Lê Thị Tuyết Châm, TS. Vũ Thị Thúy Hằng, TS. Phạm Thị Ngọc và cộng sự của Bộ môn Di truyền và chọn giống cây trồng, khoa Nông học đã nghiên cứu thu thập, bảo tồn, sàng lọc nguồn vật liệu và lai tạo các giống đậu đỗ mới phục vụ cho sản xuất.
Mục tiêu chọn giống: 1) Năng suất cao, thời gian sinh trưởng ngắn phù hợp cho từng vùng, vụ khác nhau; 2) Khả năng chống chịu sâu bệnh hại, chống chịu với điều kiện bất thuận của môi trường; 3) Chọn tạo giống đậu đỗ có quả chín tập trung (đậu xanh, đậu cowpea); 4) Hàm lượng protein và hàm lượng dầu cao phục vụ chế biến và sử dụng làm thực phẩm chức năng.
Phương pháp nghiên cứu: Sử dụng phương pháp lai hữu tính truyền thống, phương pháp đột biến phóng xạ, kết hợp ứng dụng công nghệ sinh học hiện đại, chỉ thị phân tử trong việc sàng lọc nguồn vật liệu và chọn lọc các cá thể và phát triển các dòng ưu tú.
Kết quả đạt được: Với những mục tiêu nói trên nhóm nghiên cứu đã đạt được một số thành tựu bước đầu đáng khích lệ:
- Thu thập, bảo tồn và tạo dựng được tập đoàn công tác với khoảng 500 nguồn gen đậu tương, 200 nguồn gen đậu xanh, hơn 50 nguồn gen đậu cô ve và 150 nguồn gen đậu cowpea. Các tập đoàn nguồn này đã được đánh giá, sàng lọc và phân lập theo các tính trạng mục tiêu để phục vụ cho công tác chọn tạo giống.
Chọn tạo thành công giống đậu xanh TX05; MT68; Vita1102 có năng suất cao và quả chín tập trung. Giống đã được Cục trồng trọt - Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn cấp bằng bảo hộ và cho phép sản xuất kinh doanh.
Giống đậu xanh TX05 đã và đang được trồng trên đất lúa kém hiệu quả tại Hải Dương, Thanh Hóa, Thái Bình, Hà Nội, Gia Lai… phục vụ cho chuyển đổi cơ cấu cây trồng. Giống MT68 đang trồng thử nghiệm trên Hà Giang để mở rộng sản suất nhằm nâng cao thu nhập cho đồng bào vùng cao.
Đã lai tạo và chọn lọc thành công một số dòng đậu tương triển vọng có năng suất cao, chất lượng hạt tốt và kiểu hình phù hợp với thu hoạch bằng cơ giới, trong đó giống VNUAD2 đã hoàn thiện khảo nghiệm DUS và chuẩn bị được cấp bằng bảo hộ.
Đã lai tạo và chọn lọc được 3 dòng đậu cô ve triển vọng (BH1, BH2 và BH3), có năng suất cao (20-22 tấn/ha) và chịu nóng, thích nghi trong điều kiện trồng trái vụ và 1 dòng đậu cô ve BH18 có quả màu xanh tím năng suất khá, chất lượng quả ngon.
Nhóm nghiên cứu cũng đã nghiên cứu về cơ chế, khả năng chống chịu trên cây đậu đỗ như khả năng chịu mặn của 2 giống đậu tương DT84 và ĐT26; khả năng chịu úng của một số giống đậu xanh: ĐVN5 và ĐXVN7, ĐX11 và ĐX14.
Trong thời gian tới, nhóm tiếp tục thực hiện theo các định hướng đã đề ra và tập trung sử dụng đột biến chiếu xạ và chỉ thị phân tử, chọn lọc MAS để tạo ra các giống đậu đỗ tốt phục vụ cho sản xuất.
TS. Nguyễn Thanh Tuấn và cộng sự -
Bộ môn Di truyền và Chọn giống cây trồng