Sen (Nelumbo nucifera Gaertn.) là loài thủy sinh có giá trị kinh tế, dinh dưỡng và văn hóa, được khai thác cho thực phẩm, dược liệu, công nghiệp và du lịch sinh thái (Nguyễn Văn Toàn & Trần Hồng Minh, 2020; Sridhar & Bhat, 2007). Ở Việt Nam, vùng sen lớn nhất miền Bắc tập trung tại An Phú, Mỹ Đức – Hà Nội (≈200 ha) được chuyển đổi từ trồng lúa từ năm 2007 nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế (UBND huyện Mỹ Đức, 2024). Tuy nhiên, gần đây xuất hiện hiện tượng sen chết rải rác hoặc tàn lụi hàng loạt sau mưa lớn, gây thiệt hại năng suất và ảnh hưởng sinh kế.
Trường hợp tương tự từng ghi nhận ở Huế (2018), khi nấm Lasiodiplodia theobromae được xác định là tác nhân gây bệnh tàn lụi (Hà Viết Cường & cs., 2023). Trong khi nghiên cứu về bệnh hại cây sen ở Việt Nam còn hạn chế, trên thế giới đã có công bố như nấm Nigrospora oryzae gây đốm lá sen (Zhang & cs., 2018) và tuyến trùng Hirschmanniella spp. gây hại củ sen (Mihira, 2002; Kurashita & cs., 2021).
Do đó, việc xác định tác nhân gây bệnh tàn lụi trên sen tại các vùng trồng tập trung như Mỹ Đức, Chương Mỹ là cần thiết nhằm đề xuất biện pháp phòng trừ, góp phần ổn định sản xuất và phát triển bền vững.
Kết quả của đề tài:
1. Một số đặc điểm hình thái của hai mẫu giống sen Bách Diệp và sen Hồng
Kết quả nghiên cứu cho thấy: Hai mẫu giống đều có hoa màu hồng nhạt, sen Bách Diệp có kiểu hoa cánh kép, sen Hồng có kiểu hoa cánh đơn. Hai mẫu giống đều có hoa cao hơn lá, rất phù hợp làm giống sen cắt cành và trồng ở các vùng du lịch sinh thái.
|
 |
| Hình 1. Hình dạng và màu sắc nụ hoa
(1) Sen Bách Diệp; (2) Sen Hồng
|
|
 |
|
Hình 2. Kiểu hoa, màu sắc hoa, hình dạng cánh của hai mẫu giống sen
(1) Sen Bách Diệp; (2) Sen Hồng |
|
 |
|
Hình 3. Nhị và nhụy hoa của hai mẫu giống sen
(1) Sen Bách Diệp; (2) Sen Hồng |
2. Xác định nguyên nhân gây bệnh tàn lụi sen
a. Đánh giá triệu chứng bệnh trên các đầm trồng sen tại Mỹ Đức, Chương Mỹ
Kết quả điều tra tháng 5/2024 tại Mỹ Đức và Chương Mỹ cho thấy sen bị bệnh tàn lụi rất nặng (cấp 9), lây lan nhanh giữa các ruộng, gây thiệt hại lớn đến năng suất và chất lượng hoa. Quan sát các mẫu sen bị bệnh thu tại Mỹ Đức và Chương Mỹ bước đầu cho thấy cây bệnh biểu hiện triệu chứng tàn lụi điển hình.
Trên lá: xuất hiện vết hoại tử nâu đậm đến đen, không có hình dạng nhất định, thường ở sát cuống, nhanh chóng lan rộng và làm cháy toàn bộ lá chỉ sau 10–14 ngày.
|
 |
| Hình 4. Triệu chứng bệnh tàn lụi trên lá, cuống lá sen Hồng tại Mỹ Đức |
|
 |
| Hình 5. Triệu chứng bệnh tàn lụi trên lá, cuống lá sen Bách Diệp tại Chương Mỹ |
Trên cuống lá: vết bệnh hoại tử nâu đen xuất hiện và lan nhanh đến gốc, kết hợp với lá làm cây tàn lụi. Thời điểm thu mẫu (5/2024) tại Mỹ Đức và Chương Mỹ, bệnh phát sinh mạnh, lây lan nhanh sau mưa lớn và làm giảm rõ rệt năng suất hoa sen.
b. Kết quả phân lập nấm gây bệnh tàn lụi trên hai giống sen tại Mỹ Đức và Chương Mỹ
Dựa trên triệu chứng và so sánh với bệnh tàn lụi sen tại Huế (2018), bước đầu kết luận nguyên nhân gây bệnh tàn lụi sen ở Mỹ Đức và Chương Mỹ là do nấm Lasiodiplodia. Để xác định chính xác, các mẫu sen bệnh thu tại Mỹ Đức và Chương Mỹ được phân lập theo phương pháp của Burgess & cs. (2008).
|
 |
| Hình 6. Triệu chứng thối cuống lá, lá cây sen Hồng tại Mỹ Đức |
Tổng cộng 5 mẫu nấm (N1–N5) được phân lập từ vết bệnh sen với đặc điểm hình thái khác nhau. Trong đó, N1 và N2 có đặc điểm giống nấm Lasiodiplodia theobromae gây bệnh tàn lụi sen tại Huế (Hà Viết Cường & cs., 2023). Thí nghiệm lây nhiễm nhân tạo trên gân và cuống lá cho thấy N1 và N2 gây triệu chứng tương tự bệnh trên các đầm sen, trong khi N3, N4, N5 không gây bệnh. Kết quả này xác định N1 và N2 là nguyên nhân gây bệnh tàn lụi sen tại Mỹ Đức và Chương Mỹ.
|
 |
|
Hình 7. Các nấm khác nhau về hình thái tản được phân lập từ cuống lá sen bệnh
(môi trường PDA, ủ 28℃ sau 5 ngày) |
Bảng 1. Xác định tính gây bệnh của nấm phân lập được từ sen bệnh tại Mỹ Đức và Chương Mỹ năm 2024 bằng lây nhiễm nhân tạo
|
Gân lá
|
Cuống lá
|
|
Cuống lá có triệu chứng ở sen Hồng
|
N1
|
Có
|
Có
|
|
N2
|
Có
|
Có
|
|
N3
|
Không
|
Không
|
|
N4
|
Không
|
không
|
|
N5
|
Không
|
Không
|
|
Cuống lá có triệu chứng ở sen Bách Diệp
|
N1
|
Có
|
Có
|
|
N2
|
Có
|
Có
|
|
N3
|
Không
|
Không
|
|
N4
|
Không
|
Không
|
Dựa trên kết quả lây nhiễm nhân tạo, bước đầu kết luận bệnh tàn lụi trên cây sen tại Mỹ Đức và Chương Mỹ là do mẫu nấm N1 và N2 gây ra.
c. Đặc điểm hình thái nấm N1, N2
Mẫu nấm N1 và N2 trên PDA sinh trưởng nhanh, tản nấm chuyển từ trắng thưa sang xám tro, tạo ít bào tử hình ô van đến trứng, màu nâu vàng, có khía dọc. Dựa trên đặc điểm hình thái, N1 và N2 thuộc họ Botryosphaeriaceae, chi Lasiodiplodia, loài L. theobromae (Hà Viết Cường & cs., 2023).
3. Lây nhiễm nhân tạo trong điều kiện chậu vại
Tiến hành lây nhiễm hai mẫu nấm N1 và N2 vào thời điểm tháng 5, thời điểm cây sen bắt đầu ra nụ, sinh trưởng phát triển tốt nhất và cũng là thời điểm thời tiết nóng ẩm, nhiều mưa. Các vết bệnh biểu hiện triệu chứng rất điển hình của bệnh tàn lụi cây sen.
4. Lây nhiễm nhân tạo ở điều kiện trồng trong ô xây
Kết quả thể hiện ở Hình 9 cả hai mẫu giống sen thí nghiệm đều nhiễm bệnh tàn lụi ở mức hại rất nặng (cấp 9). 7 ngày sau lây nhiễm các lá sen bắt đầu xuất hiện vết bệnh từ nhỏ đến lớn. Bệnh phát triển nhanh, gây tàn lụi toàn bộ các lá, cuống lá sau 10 -14 ngày lây nhiễm.
|
 |
| Hình 9. Sau 10-14 ngày lây nhiễm nấm L. Theobromae trên giống sen Bách Diệp |
Kết quả đề tài cho biết nấm Lasiodiplodia theobromae được phân lập từ cuống lá và lá bệnh và nuyên nhân gây bệnh tàn lụi trên hai giống sen ở Mỹ Đức và Chương Mỹ là do nấm L. theobromae gây ra.
TS. Ngô Thị Hồng Tươi, Khoa Nông học
Ban Khoa học và Công nghệ